Przegląd Urologiczny 2011/5 (69) wersja do druku | skomentuj ten artykuł | szybkie odnośniki
 
strona główna > archiwum > Przegląd Urologiczny 2011/5 (69) > Wpływ roślin i innych składników pożywienia na...

Wpływ roślin i innych składników pożywienia na przerzuty nowotworów układu moczowo-płciowego

Dorota M. Olszewska-Słonina
artykuł ukazał się w Przeglądzie Urologicznym 2011/5 (69)

Wtórne substancje roślinne (czynniki sekundarne, qasi-witaminy, naturalne substancje nieodżywcze) to substancje fitochemiczne o szczególnym znaczeniu dla organizmu - wzmacniają go i zapobiegają wielu schorzeniom, w tym również zaawansowanym w różnym stopniu chorobom nowotworowym.

Część II

Rak gruczołu krokowego (RGK) jest trzecim co do częstości nowotworem (po raku płuc i żołądka) powodującym zgony u mężczyzn. Zgon powodowany jest tworzeniem przerzutów RGK [1]. Terapia, która mogłaby zapobiec tworzeniu przerzutów nowotworowych, wywarłaby więc efektywny skutek kliniczny.

Flawonoidy

Izoflawony
Genisteina
Odłączanie się i inwazja komórek nowotworowych stanowią początkowy etap kaskady pojawiania się przerzutów [2, 3, 4]. Domniemany lek przeciwnowotworowy, genisteina, o której wspomniano w pierwszej części artykułu, wykazuje działanie hamujące odrywanie się komórek RGK [5, 6], a następnie ich inwazyjność [7, 8]. Genisteina jest swoistym inhibitorem kinazy tyrozynowej, enzymu odgrywającego istotną rolę w regulacji podziałów komórkowych oraz przekazywaniu sygnałów z błony komórkowej do jądra. Odrywanie się komórek nowotworowych wielu linii raka stercza ulega inhibicji w sposób zależny od czasu i stężenia genisteiny [5]. Lakshman i wsp. dowodzą, że rozwój przerzutów do węzłów chłonnych wymaga co najmniej dwóch tygodni, ale nie koreluje z upływem czasu lub liczbą implantowanych komórek. Potwierdza to fakt, że nie wszystkie czynniki mogące mieć wpływ na powstanie przerzutów podlegają kontroli, np. ciśnienie hydrostatyczne, wzrastające podczas interwencji chirurgicznej wskutek napływu chłonki [9, 10].
Rozwój sieci kapilar naczyniowych wokół rozwijającego się guza pierwotnego i przerzutów nowotworowych zwany jest angiogenezą nowotworową [11]. Fotsis i wsp. [12] wykazali, że genisteina ma zdolność hamowania angiogenezy nowotworowej, co poprawia rokowania m.in. w raku stercza.

Wpływ genisteiny oraz innych izoflawonów ekstrahowanych z soi badano również na komórkach linii wyprowadzonych z ludzkich raków pęcherza moczowego. Rola bioaktywnych składników pokarmowych w prewencji raka pęcherza moczowego jest biologicznie prawdopodobna, ponieważ większość substancji i ich metabolitów wydzielana jest do dróg moczowych, a w konsekwencji pozostaje w bezpośrednim kontakcie z błoną śluzową pęcherza moczowego. Zhou i wsp. [13] potwierdzili wpływ genisteiny na proliferację, cykl komórkowy i apoptozę komórek 5 linii ludzkich raków pęcherza moczowego (HT 1376, UM-UC-3, RT 4, J 82, TCCSUP). Obserwowanemu zahamowaniu proliferacji towarzyszył blok cyklu komórkowego w fazie G2-M. Autorzy sugerują, że genisteina podobnie jak inne izoflawony (daidzeina, biochanina-A, glicyteina, formonentyna) wpływa na fosforylację i defosforylację białek regulujących przebieg cyklu komórkowego - obniża ekspresję cykliny B i powoduje wzrost ekspresji białka p21 (WAF1) [13, 14]. Kumi-Diaka i Butler wykazali rolę genisteiny w indukcji apoptozy komórek raka jądra [15].

Biochanina-A Związek ten jest klasyfikowany jako fitoestrogen odnajdywany w diecie, mogący również wywierać działanie profilaktyczne w terapii nowotworów, zbliżone do genisteiny. Roślinami bogatymi w biochaninę-A są koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.), kiełki lucerny (Medicago sativa L.), orzeszki ziemne i ciecierzyca (Cicer arietinum L.).

Flawonolignany
Silibinina Silibinina (sylibina) jest głównym aktywnym składnikiem sylimaryny, kompleksu flawonolignanów ekstrahowanych z suszonych owoców i owoców ostropestu plamistego (Fructus Silybum marianum), który ma plejotropowe właściwości przeciwnowotworowe, wykazywane w różnych typach nowotworów, w tym zależnych i niezależnych od androgenów raków gruczołu krokowego [16-19]. W odniesieniu do raków stercza silibinina hamuje nie tylko wzrost nowotworu, ale również naciekanie i powstawanie przerzutów [20-23].

Deep i wsp. [24] w badaniach in vitro stwierdzili, że podawanie silibininy (5-90 μmol/L) w znaczący sposób hamuje migracyjny i inwazyjny potencjał komórek trzech linii zaawansowanego raka stercza (PCA PC3, PC3MM2, C4-2B). Istotne jest, że antymigracyjna/ antyinwazyjna skuteczność silibininy nie wynikała z jej cytotoksycznego działania na komórki RGK. Analiza molekularna wykazała, że związek ten nasilał ekspresję E-kadheryny, zlokalizowanej głównie na błonie komórkowej. Silibinina obniżała także poziom czynników transkrypcji: Slug, Snail, fosfo-Akt(ser(473)), jądrowej &#beta;-kateniny, fosfo-Src(tyr(419)) i Hakai, które odgrywają ważną rolę w regulacji ekspresji i funkcjonowania E-kadheryny oraz przemiany nabłonkowo-mezenchymalnej (epithelial mesenchymal transition - EMT). &#beta;-katenina jest białkiem, którego ekspresja wzrasta w procesach leżących u podstaw nowotworzenia - bierze udział w łączeniu białek przylegania komórkowego (cellular adhesion molecules - CAMs) ze szkieletem komórki oraz reguluje transkrypcję genów kontrolujących m.in. proliferację komórkową. Wolna frakcja &#beta;-kateniny gromadzi się w jądrze komórkowym działając jako koaktywator czynników transkrypcji określonych onkogenów [25, 26] oraz genów, których produkty warunkują inwazyjny wzrost, np. matrylizyny [27, 28], fibronektyny [29], CD44 [30]. Drugim składnikiem kompleksu odpowiedzialnego za przyleganie komórkowe jest E-kadheryna, należąca do nadrodziny przezbłonowych białek adhezyjnych zależnych od jonów wapnia (Calcium-dependent adhesion molecules). Zaburzenie czynności E-kadheryny odgrywa największą rolę w procesach rozrostu nowotworowego i powstawania przerzutów m.in. w przebiegu raka gruczołu krokowego [31, 32]. Utrata ekspresji E-kadheryny koreluje ze stopniem złośliwości nowotworu (stopień zaawansowania miejscowego, obecność przerzutów odległych), co w przypadku raka stercza czy pęcherza moczowego skutkuje skróceniem czasu przeżycia chorych [33-35].

Przyczyną śmierci większości chorych na raka gruczołu krokowego są przerzuty do tkanki kostnej [36]. Pojawia się coraz więcej doniesień na temat kluczowej roli EMT, głównego procesu zachodzącego w trakcie embriogenezy, w początkowych etapach tworzenia metastaz.

Podczas EMT komórki tracą polaryzację nabłonka i uzyskują fenotyp wrzecionokształtnych i bardzo ruchliwych fibroblastów. Te przemiany zapewniają komórkom nowotworowym większą inwazyjność i zdolność tworzenia przerzutów [37-39]. Dlatego też osłabienie lub odwrócenie EMT pozwoliłoby opracować bazującą na nowych lekach strategię zapobiegania i leczenia przerzutów raka stercza [40, 41].

Singh i wsp. wykazali, że podawanie silibininy myszom TRAMP (transgenic adenocarcinoma of the mouse prostate) hamowało wzrost, progresję, naciekanie miejscowe oraz powstawanie przerzutów odległych komórek raka stercza poprzez supresję angiogenezy i EMT [23]. Anatomia stercza u myszy różni się od anatomii tego narządu u człowieka. U mężczyzn stercz znajduje się w tkance mięśniowej z luźno ułożoną otoczką, u myszy zraziki stercza są rozsiane w tkance mięśniowej. U myszy TRAMP nowotworowy rozrost szybko przechodzi w stadium inwazyjne [42].

EMT jest procesem dynamicznym, wywoływanym przez wiele czynników, takich jak Wnt (Wingless-type like signalling - białko sekrecyjne typu Wingless), TGF-ß (transforming growth factor-ß - transformujący czynnik wzrostu), EGF (epidermal growth factor - epidermalny czynnik wzrostu) i IGF (insulin-like growth factor - insulinopodobny czynnik wzrostu) [43-45]. Szlaki sygnalizacyjne wiodące do EMT regulowane są za pomocą wielu czynników transkrypcji. Jądrowy czynnik transkrypcji NF-kB (nuclear factor kappa- -light-chain-enhancer of activated B cells), określony jako podstawowy mediator EMT, odgrywa kluczową rolę zarówno w promowaniu, jak i utrzymywaniu inwazyjnego fenotypu komórek nowotworowych [46, 47]. EMT jest ponadto bezpośrednio kontrolowana przez białka regulatorowe zawierające struktury palców cynkowych, takie jak Snail (Snail1 i Slug), Zeb (Zeb1 i Zeb2, zinc finger E-box binding homeobox) oraz Twist1 [48-51]. Silibinina obniża ekspresję czynników transkrypcji Zeb1 i Slug. Badania naukowe podkreślają istotną rolę szlaków sygnalizacyjnych (w których uczestniczą wymienione wyżej czynniki) prowadzących do transkrypcyjnej represji fenotypu nabłonkowego w różnych typach nowotworów [52], dlatego też to właśnie NF-kB i czynniki transkrypcji zawierające palce cynkowe są potencjalnym celem terapii raków z przerzutami. Wu i wsp. wykazali, że silibinina blokuje fosforylację i degradację IkB&#alpha;, zwiększając jej stężenie, a tym samym hamuje translokację podjednostki p50 czynnika NF-kB do jądra wysoce metastatycznych, androgenozależnych komórek ARCaPM (przerzuty do tkanki kostnej) oraz komórek DU145 [53, 54]. Model komórek ARCaP podlegający EMT w komórki ARCaPM jest szeroko wykorzystywany dla opracowywania ukierunkowanego leczenia pacjentów chorych na raka stercza z przerzutami do kości [55-57]. IkB&#alpha; wiąże się do kompleksu heterodimerowego p50/p65, podstawowej dominanty białkowej rodziny NF-kB [58], co zatrzymuje heterodimer w cytoplazmie i zapobiega aktywacji NF-kB genów docelowych - cytokeratyny 18,wimentyny i MMP2 [59, 60].

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dobowa doustna dawka owoców ostropestu wynosi 12-15 g, natomiast dla preparatów wynosi 200-400 mg sylimaryny przeliczonej na silibininę [61]. Preparatami zawierającymi frakcję flawonolignanów z nasion ostropestu plamistego, standaryzowanych na zawartość silibininy są Syliflex i Sylimarol® (Herbapol, Poznań).

Flawonole
Kwercetyna
Kwercetyna, urokinazowy aktywator plazminogenu (urokinase-type Plasminogen Activator - uPA), jest proteazą serynową, która zaangażowana jest w proces progresji raka stercza na etapie naciekania i powstawania przerzutów. W aktywacji uPA pośredniczy receptor urokinazowego aktywatora plazminogenu (urokinase-type Plasminogen Activator Receptor - uPAR) oraz receptor epidermalnego czynnika wzrostu (Epidermal Growth Factor Receptor - EGF-R). Komórki raka stercza PC-3, pochodzące z przerzutów do kości, charakteryzują się wysoką inwazyjnością oraz ekspresją genów uPA i uPAR. Kwercetyna spowodowała obniżenie ekspresji mRNA uPA, uPAR oraz EGF, EGF-R w komórkach PC-3, a tym samym zahamowanie ich inwazyjności i migracji. Bioflawonoid ten jest inhibitorem ekspresji genów czynników zapewniających przeżywalność komórkom - &#beta;-kateniny i NF-kB (czynnik transkrypcji biorący udział w odpowiedzi komórki na bodźce, takie jak stres, cytokiny, wolne rodniki, promieniowanie ultrafioletowe czy antygeny) [62]. Kwercetyna obniża również poziom ekspresji genów cząstek proliferacyjnego szlaku sygnałowego, takich jak p-EGF-R, N-Ras, Raf-1, c-Fos, c-Jun oraz białka p-c.Jun. Mechanizmy działania kwercetyny opisane przez Senthilkumar i wsp. [63] pozwalają twierdzić, iż jest ona wartościowym środkiem terapeutycznym w leczeniu inwazyjnego raka stercza z przerzutami.

Wyjątkowo wysokie zawartości kwercetyny występują w cebuli zwyczajnej żółtej i czerwonej (Allium cepa L.), szalotce (Allium cepa var. Aggregatum, Allium ascalonicum), jabłkach, gryce (Fagopyrum sagittatum), żurawinie (Oxycoccus) oraz w czerwonym winie i czarnej herbacie [64-66]. Dostępne na polskim rynku suplementy diety zawierające kwercetynę to Zdrovit Alercal (NP Pharma), Calcium Alergo Plus (Polfa Łódź), Calcium Duo Alergo (Lek Polska Sp. z o.o).

Chalkony
Buteina
Buteina (tetrahydroksychalkon) jest pigmentem o barwie żółtej, występującym w postaci glikozydu w dużych stężeniach w kwiatach wielu roślin, głównie z rodziny złożonych (Compositae). Najbardziej znane gatunki to nachyłek barwierski (Coreopsis tinctoria Nuttall), nachyłek okółkowy (Coreopsis verticillata L.), nachyłek lancetowaty (Coreopsis lanceolata L.) i nachyłek wielkokwiatowy (Coreopsis grandiflora Hogg ex Sweet). Buteina jest silnym inhibitorem kinazy tyrozynowej receptora EGF, reduktazy glutationowej, aromatazy, ponadto hamuje IKK (kinaza IkB). Ze względu na zdolność hamowania procesów włóknienia (efekt antyfibrogenny) związek ten może być przydatny w leczeniu i profilaktyce włókniaków narządowych. Hamuje proliferację komórek raka stercza indukując apoptozę oraz blokując cykl komórkowy w fazie G(2)/M [67-71].

Buteina działaniem antynowotworowym przewyższa siłę działania 5-fluorouracylu (cytotoksyczna wobec adenocarcinoma). Chalkon ten osłabia działanie VEGF (vascular endothelial growth factor - czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego) i MMP-9 poprzez supresję aktywności NF-kB. Blokada aktywności NF-kB odgrywa kluczową rolę w hamowaniu inwazyjności, angiogenezy i przerzutów raka gruczołu krokowego [72].

Izolikwirytygenina
Izolikwirytygenina (ISL, 4,2′,4′-trójhydroxychalkon), odnajdywana w korzeniu lukrecji (Glycyrrhiza glabra), szalotce i kiełkach fasoli, jest silnym antyoksydantem wywierającym również działanie przeciwzapalne i przeciwnowotworowe. Kwon i wsp. badali wpływ ISL na migrację, inwazyjność i zdolność adhezji komórek raka stercza DU145 [73]. Linie komórek raka stercza DU145 i PC3 są „klasycznymi” liniami ludzkiego raka gruczołu krokowego [74], przy czym komórki DU145 wykazują umiarkowany potencjał metastatyczny w porównaniu do komórek PC3 mających wysoką zdolność tworzenia przerzutów [75]. ISL w sposób zależny od dawki hamowała podstawową i indukowaną przez EGF migrację komórek, ich adhezję oraz inwazyjność. Izolikwirytygenina obniżała stymulowaną EGF sekrecję uPA, metaloproteinazy macierzy MMP9, tkankowego inhibitora MMP1 (TIMP-1 - tissue inhibitor of metalloproteinase- 1) oraz VEGF, ale nasilała w zależności od dawki wydzielanie TIMP-2 (tkankowego inhibitora MMP2). W surowicy pacjentów z chorobą nowotworową wykrywa się znaczące ilości ICAM-1 (intercellular adhesion molecule 1 - cząstka adhezji międzykomórkowej 1), które prawdopodobnie oddziałują i blokują limfocyty T, umożliwiając tym samym komórkom nowotworowym uniknięcie odpowiedzi ze strony układu immunologicznego [76]. Po podaniu ISL zaobserwowano obniżony poziom integryny &#alpha;2, ICAM i VCAM (vascular cell adhesion molecule - cząsteczka adhezyjna komórek naczyniowych) oraz niższy poziom mRNA uPA, MMP-9, VEGF, ICAM i integryny &#alpha;2. Inwazja komórek nowotworowych na sąsiadujące, a także odległe tkanki jest ułatwiona dzięki lokalnej proteolizie oraz dynamicznym oddziaływaniom między receptorami macierzy zewnątrzkomórkowej, białkami adhezyjnymi oraz szkieletem aktynowym. Główną rodziną receptorów ECM (extracellular matrix - macierz pozakomórkowa) są integryny - białka adhezyjne regulujące szlaki sygnałowe kontrolujące dynamikę cytoszkieletu aktynowego, ruch, różnicowanie się i wzrost komórki. W komórkach nowotworowych rozerwane zostają hemidesmosomy budowane przez integryny między komórkami a ECM. Poziom integryn w komórkach nowotworowych pozostaje na stałym poziomie, lecz nie tworzą one hemidesmosomów. Integryny nie są niezbędne do migracji komórek nowotworowych, jednakże ich obecność znacznie zwiększa potencjał metastatyczny nowotworu w porównaniu z migrującymi komórkami ze zmniejszonym poziomem integryn [77]. Dodatkowy mechanizm działania izolikwirytygeniny zapobiegającego inwazji i migracji komórek nowotworowych polegał na obniżeniu podstawowej oraz indukowanej EGF zdolności wiązania białka aktywatorowego AP-1 oraz zmniejszeniu poziomu fosforylacji kinazy JNK (Jun N-terminal kinase), c-Jun i Akt. Białko AP-1 jest kompleksem białkowym zbudowanym z dimerów białek z rodzin Fos, Jun, ATF i Maf, które może działać jako czynnik transkrypcyjny zarówno sprzyjający przeżyciu, jak i jako czynnik sprzyjający apoptozie. Zahamowanie szlaku sygnalizacyjnego JNK/AP-1 poprzez ISL przemawia za możliwością wykorzystania izolikwirytygeniny jako potencjalnego czynnika zapobiegającego przerzutom raka stercza.

Saponiny

Stylbeny
Stylbeny są związkami chemicznymi syntetyzowanymi w roślinach z kwasu kumarynowego i kwasu cynamonowego. Mogą też powstawać z chalkonów i flawonoli. Naturalne stylbeny (np. resveratrol) nie indukują nowotworów, nie mają też szkodliwych działań ubocznych typowych dla syntetycznego stilboestrolu i blokują niekorzystny wpływ testosteronu na nabłonek stercza. Stylbeny odkryto w roślinach iglastych, takich jak jodła (Abies), świerk (Picea), sosna (Pinus), jałowiec (Juniperus), ponadto w rzewieniu (rabarbarze, Rheum L.), w morwie (Morus L.), sandałowcu (Santalum album), u gatunków z rodziny bobowatych (Vouacapoua, Cassia) oraz u gatunków z rodziny mirtowatych (Myrtaceae) i liliowatych (Liliaceae) [78].

Resveratrol (trójhydroksystylben)
Powszechnie występuje w wielu gatunkach roślin, np. z rodziny brezylkowatych (Bauhinia, Cassia), mirtowatych (eukaliptus gałkowy, Eucalyptus globulum), w ciemiężycy (ciemięrzyca, Veratrum), winorośli (Vitis L.) czy rdeście (Polygonum, np. P. cuspidatum, P. multiflorum). Ganapathy i wsp. [79] potwierdzili w badaniach prowadzonych na komórkach raka stercza in vitro, że resveratrol może nasilać proapoptotyczny potencjał TRAIL (TNF-Related Apoptosis Inducing Ligand), cytokiny zdolnej indukować apoptozę w komórkach nowotworowych i wykazującej niewielką toksyczność wobec komórek niestransformowanych. Spośród przebadanych linii komórkowych 60% komórek nowotworowych wykazuje wrażliwość na apoptozę indukowaną TRAIL [80]. Poddanie komórek PC-3 wszczepionych myszom działaniu resveratrolu bądź TRAIL hamowało angiogenezę. Zaobserwowano zredukowaną liczbę naczyń krwionośnych w tkance nowotworowej, obniżoną ekspresję VEGF i VEGFR2 (należący do rodziny kinaz tyrozynowych receptor VEGF) oraz markerów przerzutów metaloproteinaz macierzy (MMPs): MMP-2 i MMP-9. Podwyższona ekspresja MMPs ma związek z wzrastającym potencjałem pojawiania się przerzutów w wielu typach komórek nowotworowych [81-83]. Ponadto resveratrol hamuje cytoplazmatyczną fosforylację czynnika transkrypcji FKHRL1 (Forkhead Homolog Rhabdomyosarcoma Like 1), powodując jego aktywację i zwiększając jego zdolność wiązania się do DNA. Wyniki opisanych powyżej badań sugerują, że resveratrol może hamować rozrost raka stercza, tworzenie przerzutów nowotworowych i angiogenezę, a tym samym może okazać się skuteczny w terapii raka gruczołu krokowego.

Resveratrol znajduje się w czerwonym winie, czerwonych winogronach, orzeszkach ziemnych, jagodach i granatach. Związek ten dostępny jest również w preparacie Resveratrol zawierającym wyciąg z rdestowca ostrokończystego (Polygonum cuspidatum) i Hesperydynin (Promising Heath Inc.). Hesperydynin jest produktem siedmioskładnikowym, gdzie resveratrol wspierany jest dodatkowo flawonoidami (hesperydyna, sylimaryna, kwercetyna, daidzeina), które zwiększają jego działanie i biodostępność preparatu [84].

Ponad połowa stosowanych dziś w onkologii leków ma strukturę chemiczną, którą poznano na podstawie badań składu roślin, np. znany z terapii nowotworów piersi i jajnika Taksol wyodrębniono z kory cisa krótkolistnego (Taxus brevifolia). Mechanizmy inhibicji progresji nowotworów czy ich przerzutowania, mimo iż coraz lepiej poznawane, nadal są tematem wielu dociekań. Podstawowa aktywność związków fenolowych w organizmie człowieka, mających związek z hamowaniem progresji komórek raka stercza, nie musi być związana z ich właściwościami przeciwutleniającymi, co przedstawiono na przykładzie działania antyangiogennego czy blokującego różne szlaki sygnalizacyjne na poziomie transkrypcyjnym substancji pochodzenia roślinnego.

dr n. med. Dorota M. Olszewska-Słonina
Katedra Biologii Medycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Bydgoszcz
kierownik zakładu: prof. dr hab. Gerard Drewa
Zakład Biologii Medycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Bydgoszcz
kierownik katedry: dr hab. Alina Woźniak
Katedra Biologii Medycznej Collegium Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Bydgoszcz

Piśmiennictwo

  1. Carroll PR, Lee KL, Fuks ZY, Kantoff PW. Cancer of the prostate. W: DeVita VT, Hellman S, Rosenberg SA. Cancer: principles and practice of oncology. Lippincott-Raven, New York, U.S.A.; 2001, p.1418-79.
  2. Ruoslahti E. How cancer spreads. Sci Am. 1996; 275(3):72-7.
  3. Stetler-Stevenson WG, Yu AE. Proteases in invasion: matrix metalloproteinases.Semin Cancer Biol. 2001;11(2):143-52.
  4. Woodhouse EC, Chuaqui RF, Liotta LA. General mechanisms of metastasis. Cancer. 1997; 80(8 Suppl):1529-37.
  5. Bergan R, Kyle E, Nguyen P, Trepel J, Ingui C, Neckers L. Genistein-stimulated adherence of prostate cancer cells is associated with the binding of focal adhesion kinase to beta-1-integrin. Clin Exp Metastasis. 1996;14(4):389-98.
  6. Liu Y, Kyle E, Lieberman R, Crowell J, Kellof G, Bergan RC. Focal adhesion kinase (FAK) phosphorylation is not required for genistein-induced FAK-beta-1-integrin complex formation. Clin Exp Metastasis. 2000;18(3):203-12.
  7. Huang X, Chen S, Xu L, Liu Y, Deb DK, Platanias LC, Bergan RC. Genistein inhibits p38 map kinase activation, matrix metalloproteinase type 2, and cell invasion in human prostate epithelial cells. Cancer Res. 2005;65(8):3470-8.
  8. Xu L, Bergan RC. Genistein inhibits matrix metalloproteinase type 2 activation and prostate cancer cell invasion by blocking the transforming growth factor beta-mediated activation of mitogen-activated protein kinase-activated protein kinase 2-27-kDa heat shock protein pathway. Mol Pharmacol. 2006;70(3):869-77.
  9. Lakshman M, Xu L, Ananthanarayanan V, Cooper J, Takimoto CH, Helenowski I, Pelling JC, Bergan RC. Dietary genistein inhibits metastasis of human prostate cancer in mice. Cancer Res. 2008; 68(6), 2024-32.
  10. Wang Y, Raffoul JJ, Che M, Doerge DR, Joiner MC, Kucuk O, Sarkar FH, Hillman GG. Prostate cancer treatment is enhanced by genistein in vitro and in vivo in a syngeneic orthotopic tumor model. Radiat Res. 2006;166(1 Pt 1):73-80.
  11. Pałgan K, Drewa G. Aktualne poglądy na angiogenezę nowotworową. Post Hig Med Dośw, 1993; 47:193- 20.
  12. Fotsis T, Pepper M, Adlercreutz H, Hase T, Montesano R, Schweigerer L. Genistein, a dietary ingested isoflavonoid, inhibits cell proliferation and in vitro angiogenesis. J Nutr. 1995;125(3 Suppl):790S-797S.
  13. Zhou J-R, Mukherjee P, Gugger ET, Tanaka T, Blackburn GL, Clinton SK. Inhibition of murine bladder tumorigenesis by soy isoflavones via alterations in the cell cycle, apoptosis, and angiogenesis. Cancer Res., 1998; 58: 5231-5238.
  14. Davis JN, Singh B, Bhuiyan M, Sarkar F.H. Genistein-induced upregulation of p21WAF1, downregulation of cyclin B, and induction of apoptosis in prostate cancer cells. Nutr. Cancer.,1998; 32:123-131.
  15. Kumi-Diaka J, Butler A. Caspase-3 protease activation during the process of genistein-induced apoptosis in TM4 testicular cells. Biol Cell. 2000;92(2):115-24.
  16. Post-White J, Ladas EJ, Kelly KM. Advances in the use of milk thistle (Silybum marianum). Integr Cancer Ther., 2007; 6: 104-109.
  17. Gazak R, Walterova D, Kren V. Silybin and silymarin ? new and emerging applications in medicine. Curr Med Chem., 2007;14:315-338
  18. Agarwal R, Agarwal C, Ichikawa H, Singh RP, Aggarwal BB. Anticancer potential of silymarin: from bench to bed side. Anticancer Res., 2006; 26: 4457-4498.
  19. Singh RP, Agarwal R. Prostate cancer prevention by silibinin. Curr Cancer Drug Targets, 2004; 4: 1-11.
  20. Ramasamy K, Agarwal R. Multitargeted therapy of cancer by silymarin. Cancer Lett., 2008; 269: 352-362.
  21. Singh RP, Agarwal R. Prostate cancer chemoprevention by silibinin: bench to bedside. Mol Carcinog., 2006; 45: 436-442.
  22. Mokhtari MJ, Motamed N, Shokrgozar MA. Evaluation of silibinin on the viability, migration and adhesion of the human prostate adenocarcinoma (PC-3) cell line. Cell Biol Int., 2008; 32: 888-892.
  23. Singh RP, Raina K, Sharma G, Agarwal R. Silibinin inhibits established prostate tumor growth, progression, invasion, and metastasis and suppresses tumor angiogenesis and epithelialmesenchymal transition in transgenic adenocarcinoma of the mouse prostate model mice. Clin Cancer Res., 2008; 14: 7773-7780.
  24. Deep G, Gangar SC, Agarwal C, Agarwal R. Role of E-cadherin in Antimigratory and Antiinvasive Efficacy of Silibinin in Prostate Cancer Cells. Cancer Prev Res (Phila). 2011; 4(8):1222-32.
  25. Orsulic S, Huber O, Aberle H, Arnold S, Kemler R. E-cadherin binding prevents beta-catenin nuclear localization and beta-catenin/LEF-1-mediated transactivation. J Cell Sci. 1999; 112 ( Pt 8):1237-45.
  26. Gooding JM, Yap KL, Ikura M. The cadherin-catenin complex as a focal point of cell adhesion and signalling: new insights from three-dimensional structures. Bioessays. 2004; 26(5):497-511.
  27. Paul R, Ewing CM, Jarrard DF, Isaacs WB. The cadherin cell-cell adhesion pathway in prostate cancer progression. Br J Urol. 1997; 79 Suppl 1:37-43.
  28. Drivalos A, Papatsoris AG, Chrisofos M, Efstathiou E, Dimopoulos MA. The role of the cell adhesion molecules (integrins / cadherins) in prostate cancer. Int Braz J Urol. 2011; 37(3):302-6.
  29. Gradl D, Kühl M, Wedlich D. The Wnt/Wg signal transducer beta-catenin controls fibronectin expression. Mol Cell Biol. 1999;19(8): 5576-87.
  30. Wielenga VJ, Smits R, Korinek V, Smit L, Kielman M, Fodde R, Clevers H, Pals ST. Expression of CD44 in Apc and Tcf mutant mice implies regulation by the WNT pathway. Am J Pathol. 1999;154(2):515-23.
  31. Putzke AP, Ventura AP, Bailey AM, Akture C, Opoku-Ansah J, Celiktaş M, Hwang MS, Darling DS, Coleman IM, Nelson PS, Nguyen HM, Corey E, Tewari M, Morrissey C, Vessella RL, Knudsen BS. Metastatic progression of prostate cancer and e-cadherin regulation by zeb1 and SRC family kinases. Am J Pathol. 2011;179(1):400-10.
  32. Schmalhofer O, Brabletz S, Brabletz T. E-cadherin, beta-catenin, and ZEB1 in malignant progression of cancer. Cancer Metastasis Rev. 2009; 28(1-2):151-66.
  33. Hirohashi S. Inactivation of the E-cadherin-mediated cell adhesion system in human cancers. Am J Pathol. 1998;153(2):333-9.
  34. Okegawa T, Li Y, Pong RC, Hsieh JT. Cell adhesion proteins as tumor suppressors. J Urol. 2002;167(4):1836-43.
  35. Takeichi M. Cadherins in cancer: implications for invasion and metastasis. Curr Opin Cell Biol. 1993; 5(5):806-11.
  36. Boring CC, Squires TS, Tong T,Montgomery S. Cancer statistics. CA Cancer J Clin., 1994; 44: 7-26.
  37. Hugo H, Ackland ML, Blick T, Lawrence MG, Clements JA,Williams ED, Thompson EW. Epithelial-mesenchymal and mesenchymal-epithelial transitions in carcinoma progression. J Cell Physiol., 2007; 213: 374-383.
  38. Thiery JP. Epithelial-mesenchymal transitions in tumor progression. Nat Rev Cancer, 2002; 2: 442-454.
  39. Voulgari A, Pintzas A. Epithelial-mesenchymal transition in cancer metastasis: Mechanisms, markers and strategies to overcome drug resistance in the clinic. Biochim Biophys Acta, 2009; 1796: 75-90.
  40. Baritaki S, Chapman A, Yeung K, Spandidos DA, Palladino M, Bonavida B. Inhibition of epithelial to mesenchymal transition in metastatic prostate cancer cells by the novel proteasome inhibitor, NPI-0052: pivotal roles of Snail repression and RKIP induction. Oncogene, 2009; 28: 3573-3585.
  41. Li Y, VandenBoom TG II, Kong D, Wang Z, Ali S, Philip PA, Sarkar FH: Up-regulation of miR-200 and let-7 by natural agents leads to the reversal of epithelial-to-mesenchymal transition in gemcitabine-resistant pancreatic cancer cells. Cancer Res., 2009; 69: 6704-6712.
  42. Szymańska H. Genetycznie zmodyfikowane myszy jako modele do badań w onkologii. Post Hig Med Dosw., 2007; 61: 639-645.
  43. Huber MA, Kraut N, Beug H. Molecular requirements for epithelial-mesenchymal transition during tumor progression. Curr Opin Cell Biol., 2005; 17: 548-558.
  44. Thiry JP, Sleeman JP. Complex networks orchestrate epithelial-mesenchymal transitions. Nat Rev Mol Cell Biol., 2006; 7: 131-142.
  45. Lee JM, Dedhar S, Kalluri R, Thompson EW. The epithelialmesenchymal transition: new insights in signaling, development, and disease. J Cell Biol., 2006; 172: 973-981.
  46. Huber MA, Beug H, Wirth T. Epithelial-mesenchymal transition: NF-?B takes center stage. Cell Cycle, 2004; 3: 1477-1480.
  47. Min C, Eddy SF, Sherr DH, Sonenshein GE. NF-?B and epithelial to mesenchymal transition of cancer. J Cell Biochem., 2008; 104: 733-744.
  48. De Craene B, van Roy F, Berx G. Unraveling signaling cascades for the Snail family of transcription factors. Cell Signal., 2005; 17: 535-547.
  49. Spaderna S, Schmalhofer O, Wahlbuhl M, Dimmler A, Bauer K, Sultan A, Hlubek F, Jung A, Strand D, Eger A, Kirchner T, Behrens J, Brabletz T. The transcriptional repressor ZEB1 promotes metastasis and loss of cell polarity in cancer. Cancer Res., 2008; 68: 537-544.
  50. Vandewalle C, Comijn J, De Craene B, Vermassen P, Bruyneel E, Andersen H, Tulchinsky E, Van Roy F, Berx G. SIP1/ZEB2 induces EMT by repressing genes of different epithelial cell-cell junctions. Nucleic Acids Res., 2005; 33: 6566-6578.
  51. Yang J, Mani SA, Donaher JL, Ramaswamy S, Itzykson RA, Come C, Savagner P, Gitelman I, Richardson A,Weinberg RA. Twist, a master regulator of morphogenesis, plays an essential role in tumor metastasis. Cell, 2004; 117: 927-939.
  52. Peinado H, Olmeda D, Cano A. Snail, Zeb and bHLH factors in tumour progression: an alliance against the epithelial phenotype? Nat Rev Cancer, 2007; 7: 415-428.
  53. Wu K, Zeng J, Li L, Fan J, Zhang D, Xue Y, Zhu G, Yang L, Wang X, He D. Silibinin reverses epithelial-to-mesenchymal transition in metastatic prostate cancer cells by targeting transcription factors. Oncol Rep. 2010; 23(6):1545-52.
  54. Dhanalakshmi S, Singh RP, Agarwal C, Agarwal R. Silibinin inhibits constitutive and TNF?-induced activation of NF-?B and sensitizes human prostate carcinoma DU145 cells to TNF?-induced apoptosis. Oncogene, 2002; 21:1759-1767.
  55. Xu J, Wang R, Xie ZH, Odero-Marah V, Pathak S, Multani A, Chung LW, Zhau HE. Microenvironment in promoting epithelial to mesenchymal transition and increased bone and adrenal gland metastasis. Prostate, 2006; 66: 1664-1673.
  56. Zhau HE, Odero-Marah V, Lue HW, Nomura T, Wang R, Chu G, Liu ZR, Zhou BP, Huang WC, Chung LW. Epithelial to mesenchymal transition (EMT) in human prostate cancer: lessons learned from ARCaP model. Clin Exp Metastasis, 2008; 25: 601-610.
  57. Odero-Marah VA, Wang R, Chu G, Zayzafoon M, Xu J, Shi C, Marshall FF, Zhau HE, Chung LW. Receptor activator of NF-kB Ligand (RANKL) expression is associated with epithelial to mesenchymal transition in human prostate cancer cells. Cell Res., 2008; 18: 858-870.
  58. Rutkowski R, Pancewicz SA, Skrzydlewska E, Hermankowska-Szpakowicz T. Właściwości biologiczne czynnika transkrypcji jądrowej NF-?B. Alergia Astma Immunologia, 2005; 10(3): 125-131.
  59. Shukla S, Gupta S. Suppression of constitutive and tumor necrosis factor ?-induced nuclear factor (NF)?B activation and induction of apoptosis by apigenin in human prostate carcinoma PC-3 cells: correlation with down-regulation of NF?B-responsive genes. Clin Cancer Res., 2004; 10: 3169-3178.
  60. Wu KJ, Zeng J, Zhu GD, Zhang LL, Zhang D, Li L, Fan JH, Wang XY, He DL. Silibinin inhibits prostate cancer invasion, motility and migration by suppressing vimentin and MMP-2 expression. Acta Pharmacol Sin., 2009; 30: 1162-1168.
  61. WHO monographs on selected medicinal plants. Geneva 2002; vol.2, p.300-316.
  62. Gilmore T. Introduction to NF- B: players, pathways, perspectives. Oncogene, 2006; 6680?6684.
  63. Senthilkumar K, Arunkumar R, Elumalai P, Sharmila G, Gunadharini DN, Banudevi S, Krishnamoorthy G, Benson CS, Arunakaran J. Quercetin inhibits invasion, migration and signalling molecules involved in cell survival and proliferation of prostate cancer cell line (PC-3). Cell Biochem Funct. 2011; 29(2): 87-95.
  64. Aherne SA, O´Brien NM. Dietary flavonols: chemistry, food content, and metabolism. Nutrition, 2002; 18, 75- 81.
  65. Slimestad R, Fossen T, V?gen IM. Onions: a source of unique dietary flavonoids. J Agric Food Chem. 2007; 55(25):10067-80.
  66. Manach C, Scalbert A, Morand C, Rémésy C, Jiménez L. Polyphenols: food sources and bioavailability. Am. J. Clin. Nutr. 2004; 79, 727- 47.
  67. Zhou J, Geng G, Batist G, Wu JH. Syntheses and potential anti-prostate cancer activities of ionone-based chalcones. Bioorg. Med. Chem. Lett., 2009; 19: 1183?1186.
  68. Yun JM, Kweon MH, Kwon H, Hwang JK, Mukhtar H. Induction of apoptosis and cell
  69. cycle arrest by a chalcone panduratin A isolated from Kaempferia pandurata in androgenindependent prostate cancer cells PC3 and DU145. Carcinogenesis, 2006; 27: 1454?1564.
  70. Fu Y, Hsieh TC, Guo J, Kunicki J, Lee MY, Darzynkiewicz Z, Wu JM. Licochalcone-A, a novel flavonoid isolated from licorice root (Glycyrrhiza glabra) causes G2 and late-G1arrests in androgen-independent PC3 prostate cancer cells. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2004; 322: 263?270.
  71. Lee YM, Lim Y, Choi HJ, Jung JI, Chung WY, Park JH. Induction of cell cycle arrest in prostate cancer cells by the dietary compound isoliquiritigenin. J. Med. Food., 2009; 12: 8?14.
  72. Desmulle L, Bellahcene A, Dhooge W, Comhaire F, Roelens F, Huvaere K, Heyerick A, Castronovo V, Dekeukeleire D. Antiproliferative properties of prenylated flavonoids from hops (Humulus lupulus L.) in prostate cancer cell lines. Phytomedicine, 2006; 13: 732?734.
  73. Moon DO, Choi YH, Moon SK, Kim WJ, Kim GY. Butein suppresses the expression of nuclear factor-kappa B-mediated matrix metalloproteinase-9 and vascular endothelial growth factor in prostate cancer cells. Toxicol In Vitro., 2010; 24(7): 1927-34.
  74. Kwon GT, Cho HJ, Chung WY, Park KK, Moon A, Park JH. Isoliquiritigenin inhibits migration and invasion of prostate cancer cells: possible mediation by decreased JNK/AP-1 signaling. J Nutr Biochem., 2009; 20(9): 663-76.
  75. Alimirah F, Chen J, Basrawala Z, Xin H, Choubey D. DU-145 and PC-3 human prostate cancer cell lines express androgen receptor: implications for the androgen receptor functions and regulation. FEBS Lett., 2006; 580(9): 2294?300.
  76. Pulukuri SM, Gondi CS, Lakka SS, Jutla A, Estes N, Gujrati M, Rao JS. RNA Interference-directed Knockdown of Urokinase Plasminogen Activator and Urokinase Plasminogen Activator Receptor Inhibits Prostate Cancer Cell Invasion, Survival, and Tumorigenicity in Vivo. J. Biol. Chem., 2005; 280 (43): 36529?40.
  77. Ahmad A, Hart IR. Mechanisms of metastasis. Crit Rev Oncol Hematol., 1997;26(3): 163-73.
  78. Neal CL, McKeithen D, Odero-Marah VA. Snail negatively regulates cell adhesion to extracellular matrix and integrin expression via the MAPK pathway in prostate cancer cells. Cell Adh Migr., 2011; 5(3): 249-57.
  79. Różański H, Drymel W. Naturalne alternatywy dla antybiotykowych stymulatorów wzrostu i kokcydiostatyków. Polskie Drobiarstwo, 2009;11, 54-57.
  80. Ganapathy S, Chen Q, Singh KP, Shankar S, Srivastava RK. Resveratrol enhances antitumor activity of TRAIL in prostate cancer xenografts through activation of FOXO transcription factor. PLoS One. 2010; 5(12):e15627.
  81. Mróz P, Młynarczuk I. Mechanizmy indukcji apoptozy i zastosowania TRAIL w terapii nowotworów. Post Biol Kom. 2003; 30, 113-128.
  82. Madsen MA, Deryugina EI, Niessen S, Cravatt BF, Quigley JP. Activity based protein profiling implicates urokinase activation as a key step in human fibrosarcoma intravasation. J Biol Chem. 2006; 281:15997?16005.
  83. Mehlen P, Puisieux A. Metastasis: a question of life or death. Nat Rev Cancer. 2006; 6: 449?458.
  84. Deryugina EI, Quigley JP. Matrix metalloproteinases and tumor metastasis. Cancer Metastasis Rev. 2006; 25: 9?34.
  85. Olszewska M. Flawonoidy i ich zastosowanie w lecznictwie. Farm. Pol. 2003, 59, 9, 391-401.