Sprawdzenie stanu wiedzy adeptów specjalności medycznych i ich przygotowania do wykonywania zawodu jest zadaniem trudnym i nadzwyczaj odpowiedzialnym.
Od stopnia wykształcenia specjalistów różnych dyscyplin klinicznych zależy bowiem nie tylko ich przyszłość zawodowa, ale zwłaszcza jakość świadczonych przez nich usług medycznych. Wiedza i umiejętności adeptów poszczególnych dyscyplin klinicznych są zatem jednym z istotnych elementów warunkujących jakość ochrony zdrowia.

Do głównych zadań statutowych Polskiego Towarzystwa Urologicznego (PTU) należy współudział w kształtowaniu i organizowaniu nauczania przed- i podyplomowego oraz doskonalenia zawodowego w dziedzinie urologii. Zarząd Główny PTU, w poczuciu odpowiedzialności za stan lecznictwa urologicznego oraz za stopień przygotowania adeptów urologii do wykonywania przez nich zawodu, podjął przed prawie 10 laty decyzję o konieczności zmodyfikowania toku studiów specjalizacyjnych oraz usprawnienia sposobu prowadzenia egzaminu specjalizacyjnego z urologii. Obowiązujący wówczas Regulamin studiów specjalizacyjnych z urologii, opracowany w 1983 roku, nie uwzględniał zdobyczy urologii i zupełnie nie odpowiadał ówczesnym potrzebom. Egzamin specjalizacyjny był prowadzony według przestarzałych kryteriów, niezapewniających rzetelnego sprawdzenia wiedzy i umiejętności adeptów. W celu dokonania niezbędnych zmian toku studiów specjalizacyjnych i egzaminu specjalizacyjnego Zarząd Główny PTU powołał Komitet Edukacji PTU. W tym czasie podjęliśmy ścisłą współpracę z Europejską Radą Urologii (EBU - European Board of Urology), należącą do Europejskiej Unii Lekarzy Specjalistów (UEMS - Union Europeenne des Medecins Specialistes). EBU jest ciałem określającym między innymi kierunki rozwoju urologii, ramy studiów specjalizacyjnych w urologii oraz kryteria akredytacji jednostek urologicznych. Jednym z podstawowych zadań EBU było organizowanie kształcenia podyplomowego dla adeptów urologii. Zadanie to od 2002 roku zostało przejęte przez Europejską Szkołę Urologii (ESU - European School of Urology), utworzoną w ramach Europejskiego Towarzystwa Urologicznego (EAU - European Association of Urology). Zmiana ta została wprowadzona na mocy porozumienia o współpracy, zawartego w 2002 roku między EBU i EAU. Ważnym elementem działalności EBU, realizowanym od 1992 roku przez Komitet Egzaminacyjny (EBU Examination Committee), jest przygotowanie i organizowanie egzaminu specjalizacyjnego dla urologów pracujących w krajach Unii Europejskiej. Dzięki czynnemu udziałowi przedstawiciela PTU w Komitecie Egzaminacyjnym EBU mogliśmy dogłębnie poznać metody pracy tego komitetu i przekonać się, że egzamin EBU jest znakomitym sposobem sprawdzenia wiedzy i spełnia wszelkie kryteria egzaminu wielostronnego, rzetelnego i sprawiedliwego. Uznawszy, że przygotowanie takiego egzaminu siłami Komitetu Edukacji PTU byłoby początkowo bardzo trudne, zdecydowaliśmy o potrzebie zaadaptowania egzaminu EBU w naszym kraju. Po uzyskaniu w 1997 roku zgody ministra zdrowia (był nim wówczas prof. dr hab. Jacek Żochowski) na wprowadzenie doraźnej zmiany w zapisach Regulaminu studiów specjalizacyjnych z urologii, dzięki poparciu ówczesnego dyrektora Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego (CMKP) - prof. dr. hab. Jana Doroszewskiego, zawarliśmy oficjalną umowę z EBU, umożliwiającą wprowadzenie egzaminu EBU w Polsce. Obecnie egzamin specjalizacyjny z urologii jest prowadzony zgodnie z zasadami obowiązującymi w naszym kraju, w ścisłej współpracy z Centrum Egzaminów Medycznych (CEM) oraz CMKP.

Egzamin specjalizacyjny EBU odbywa się w Polsce od 1997 roku. W latach 1997-1998 kandydaci mogli zdawać egzamin „starego typu” lub egzamin EBU. Od jesieni 1998 roku egzamin EBU jest obowiązującym egzaminem specjalizacyjnym z urologii w Polsce.

Struktura egzaminu specjalizacyjnego z urologii

Egzamin, zgodnie z postanowieniami rozporządzenia ministra zdrowia z 6.08.2001 roku w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy stomatologów, składa się z trzech części - egzaminu praktycznego, sprawdzianu pisemnego oraz egzaminu ustnego. Egzamin praktyczny przeprowadzany jest przez odpowiedniego konsultanta wojewódzkiego. Sprawdzian pisemny (written assessment) odbywa się jednocześnie w Warszawie oraz w kilku miastach Europy Zachodniej późną jesienią. Złożenie tego sprawdzianu jest warunkiem dopuszczenia do egzaminu ustnego, odbywającego się późną wiosną w jednym z miast w Europie Zachodniej (dla kandydatów z Unii Europejskiej) oraz w Warszawie (dla kandydatów z Polski). Kryteria oceny sprawdzianu pisemnego i egzaminu ustnego określane są przez EBU. Koledzy z EBU Examination Committee przed wprowadzeniem egzaminu EBU w Polsce wyrazili obawę, że poziom przygotowania do egzaminu kandydatów z Polski będzie zapewne niższy od poziomu prezentowanego przez kandydatów z krajów Unii Europejskiej. Obawa wynikała z następujących przesłanek: do egzaminu EBU w Unii Europejskiej przystępują kandydaci, którzy wcześniej zdali narodowy egzamin specjalizacyjny z urologii, poziom urologii w Polsce jest być może niższy od poziomu urologii w krajach Unii Europejskiej. Wobec braku możliwości zaprzeczenia tym argumentom zaakceptowaliśmy zasadę stanowiącą, że kryteria oceny egzaminu dla wszystkich kandydatów (liczba punktów stanowiących „punkt odcięcia”) będą zależne od wyników uzyskanych przez kandydatów z krajów Unii Europejskiej.

Przygotowanie pytań egzaminacyjnych

Bank pytań egzaminacyjnych jest tworzony ciągle przez EBU Examination Committee - do grona członków tego komitetu należy dwóch przedstawicieli PTU. Jedna część komitetu (task force I) przygotowuje pytania do sprawdzianu pisemnego, część druga (task force II) - do egzaminu ustnego.

Pytania testowe dotyczą wszystkich dziedzin urologii i obejmują zarówno problemy kliniczne, jak i zagadnienia nauk podstawowych związanych z urologią. Każde pytanie opatrzone jest czterema odpowiedziami (dystraktorami), z których jedna jest prawidłowa (MCQs - multiple choice questions). Projekty pytań, przygotowane przez wybitnych urologów europejskich, oceniane są wstępnie przez przewodniczącego EBU Examination Committee i przekazywane wszystkim członkom komitetu do wnikliwej analizy. Kolejnej rewizji pytań dokonuje się na zebraniach komitetu, odbywających się co pół roku. W czasie zebrań ostatecznie ocenia się pytania i wybiera te, które kwalifikują się do banku pytań. Pytania najnowsze oraz pytania, które mogą budzić jakiekolwiek wątpliwości, włącza się do puli, która wymaga walidacji w ramach sprawdzianu pisemnego - odpowiedzi na te pytania nie mają wpływu na ocenę sprawdzianu poszczególnych kandydatów. Jakość niektórych pytań sprawdza się w ramach wstępnego sprawdzianu pisemnego, zwanego przez EBU „In-Service Examination”, będącego integralnym elementem studiów specjalizacyjnych z urologii w naszym kraju. Wybrane pytania tłumaczone są następnie na poszczególne języki europejskie przez anonimowych tłumaczy, wytypowanych przez narodowe towarzystwa urologiczne. Jakość tłumaczenia jest oceniana przez EBU („tłumaczenie dwustronne”).
Pytania do kolejnych edycji sprawdzaniu pisemnego wybiera przewodniczący EBU Examination Committee na krótko przed sprawdzianem. Jednakowe zestawy 150 pytań wysyłane są pocztą kurierską do miejsc, w których odbywa się sprawdzian pisemny, bezpośrednio przed sprawdzianem. Pytania dla kandydatów z Polski przekazywane są wcześniej przewodniczącemu Komitetu Edukacji PTU. Ten osobiście tłumaczy je na język polski i konsultuje tłumaczenie z jednym z członków komitetu. Po ostatecznym opracowaniu redakcyjnym pytań przygotowuje odpowiednią liczbę zestawów pytań, odpowiadającą liczbie kandydatów przystępujących do sprawdzianu pisemnego. Taki sposób przygotowania kopii zestawów pytań całkowicie eliminuje ryzyko ujawnienia ich przed momentem rozpoczęcia sprawdzianu.

Pytania gromadzone dla potrzeb egzaminu ustnego mają charakter wyłącznie kliniczny. Egzamin składa się z 3 pytań klinicznych wybranych spośród przygotowanych zawczasu 4 pytań - jedno z nich jest obowiązujące dla wszystkich zdających. Bezpośrednio przed egzaminem odbywa się spotkanie egzaminatorów i obserwatorów, na którym omawia się i przyjmuje kryteria oceny odpowiedzi. Dzięki temu wszystkich zdających ocenia się według jednakowych zasad. Ten element organizacji egzaminu zasługuje na szczególne podkreślenie, zapewnia bowiem rzetelność ocen. Na ocenę globalną egzaminu składa się suma ocen za odpowiedzi na poszczególne pytania, które oceniane są przy uwzględnieniu umiejętności określenia postępowania diagnostycznego, ustalenia rozpoznania i różnicowania oraz przedstawienia sposobu leczenia.

Przebieg sprawdzianu pisemnego

Sprawdzian pisemny odbywa się w tym samym czasie w kilku miastach europejskich. Dla kandydatów z Polski jest on organizowany w Warszawie. Każdy zdający otrzymuje zestaw 150 pytań w języku polskim oraz zestaw „referencyjny” pytań w języku obcym, który wybrał zawczasu, a także kartę, na której zaznacza odpowiedzi oraz kwestionariusz anonimowej oceny sprawdzianu. Sprawdzian pisemny trwa dwie i pół godziny (jedna minuta na jedno pytanie). Warunkiem przyjęcia karty odpowiedzi jest oddanie przez kandydata obydwu zestawów pytań - w ten sposób eliminuje się możliwość wyniesienia pytań z sali egzaminacyjnej. Wszystkie kopie zestawów pytań są niszczone przez przewodniczącego Komitetu Edukacji PTU bezpośrednio po sprawdzianie. Po zakończeniu sprawdzianu sporządza się kopie kart odpowiedzi. Ich oryginały wysyłane są pocztą kurierską do EBU Examination Committee i tam oceniane. Podstawą oceny ostatecznej jest 100 pytań; grupa pozostałych pytań to pytania bardzo łatwe (duża ich część umieszczona jest na początku testu, aby stanowiły „zachęcający” wstęp) oraz pytania walidowane, które w przyszłości - w zależności od wyniku walidacji - będzie można wprowadzić do puli pytań zasadniczych.

Przebieg egzaminu ustnego

Do egzaminu ustnego organizowanego w sesji wiosennej (w końcu maja lub na początku czerwca) przystępują osoby, które zdały sprawdzian pisemny. Na egzamin ustny składają się trzy pytania wybrane przez egzaminatora spośród czterech przygotowanych problemów klinicznych. Egzamin ma charakter rozmowy kandydata z egzaminatorem. W czasie egzaminu zdający powinien wykazać się umiejętnością zaplanowania postępowania diagnostycznego i ustalenia rozpoznania, patogenezy choroby, którą rozpoznał, znajomością sposobów leczenia odpowiednich dla omawianego przypadku klinicznego oraz umiejętnością wybrania najwłaściwszej metody i uzasadnienia tego wyboru, a także znajomością powikłań leczenia i ich opanowania.

Wartość egzaminu EBU dla polskiego środowiska urologicznego

Egzamin EBU jest trudny. Przygotowanie doń wymaga wiele pracy ze strony kandydatów. Jednak jego zdanie jest dowodem swego rodzaju doskonałości zawodowej („mark of excellence”). Złożenie tego egzaminu jest podstawą uzyskania oficjalnego tytułu specjalisty urologa (potwierdzonego przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego wydaniem dyplomu specjalisty drugiego stopnia dla lekarzy, którzy odbyli studia specjalizacyjne tzw. starym trybem lub potwierdzonego dyplomem wydanym przez Centrum Egzaminów Medycznych lekarzom, którzy odbyli studia specjalizacyjne tzw. nowym trybem) oraz prestiżowego tytułu „Fellow of the European Board of Urology” (FEBU), będącego dowodem uzyskania specjalizacji z urologii, uznawanej w krajach Unii Europejskiej.

W czasie wprowadzania egzaminu EBU w Polsce nie myśleliśmy o możliwości przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Egzamin EBU był wówczas dla nas jednym ze sposobów włączenia urologów polskich do struktur urologii europejskiej. Okazało się, że ta koncepcja miała charakter wizjonerski.

Liczba FEBUs w Polsce po 8 edycjach egzaminu EBU w naszym kraju stanowi prawie 30% aktywnych członków PTU. Można wyrazić przekonanie, że poziom przygotowania do wykonywania zawodu urologa osób, które zdały egzamin EBU, jest bardzo wysoki. Nie ma wątpliwości, że wprowadzenie tego egzaminu było posunięciem przyczyniającym się do poprawy wykształcenia zawodowego urologów w naszym kraju.

Wyniki egzaminu EBU

Do sprawdzianu pisemnego od 1997 roku do roku 2003 przystąpiło 284 kandydatów (371 „podejść”). Spośród nich 244 osoby zdały go, przy czym 202 osoby przy pierwszym „podejściu” i 42 po sprawdzianie poprawkowym, do którego przystąpiły nie wcześniej niż po upływie roku od sprawdzianu niezaliczonego. Wśród kandydatów, którzy zaliczyli sprawdzian w trybie poprawkowym, 26 przystąpiło do sprawdzianu 2-krotnie (jeden sprawdzian poprawkowy), 14 - 3-krotnie i 2 - 4-krotnie (tabela 1).

Tabela 1	Liczby kandydatów, którzy przystąpili do sprawdzianu pisemnego EBU w Polsce w latach 1997-2003

Średnie wyniki uzyskane przez kandydatów z Polski w poszczególnych edycjach sprawdzianu pisemnego były zwykle niższe od średnich wyników kandydatów z krajów Unii Europejskiej. Jednak w 2003 roku średni wynik grupy polskiej po raz pierwszy przewyższył średni wynik kolegów z Europy Zachodniej (tabela 2).

Tabela 2	Wyniki sprawdzianów pisemnych kandydatów z Polski i z krajów Europy Zachodniej

EBU Examination Committee, niezależnie od średniej oceny każdego kandydata, określa również oceny za poszczególne grupy pytań, dotyczące różnych dziedzin urologii. Średnie oceny odpowiedzi na pytania odnoszące się do różnych grup tematycznych w latach 1997-2003 przedstawia tabela 3.

Tabela 3	Średnie oceny odpowiedzi na pytania sprawdzianu pisemnego, dotyczące różnych dziedzin urologii, uzyskane przez kandydatów z Polski (PL) oraz z krajów EuropyZachodniej (EU)

Spośród 244 polskich adeptów urologii, którzy zdali sprawdzian pisemny, 238 przystąpiło do egzaminu ustnego (251 „podejść”) (tabela 4).

Tabela 4	Liczby kandydatów, którzy przystąpili do egzaminu ustnego w Polsce w latach 1998-2004

Ostatecznie, spośród 284 kandydatów, którzy przystąpili do egzaminu EBU, tytuł specjalisty urologa oraz tytuł FEBU uzyskały 232 osoby (81,69%).

Anonimowa ocena sprawdzianu pisemnego

Po zakończeniu sprawdzianu pisemnego kandydaci wypełniają anonimowo ankietę zawierającą pytania na temat skali trudności sprawdzianu oraz sposobu jego przeprowadzenia. Odpowiedzi zawierają się w skali punktowej od 1 (odpowiedź negatywna lub nie) do 5 (odpowiedź pozytywna lub tak). Pytania ankiety brzmiały następująco:

1. Czy pytania były jasne i proste?
2. Czy tematyka pytań dotyczyła w odpowiednim stopniu zagadnień praktycznych i teoretycznych?
3. Czy sprawdzian pisemny był trudny?
4. Czy czas trwania egzaminu pozwalał na udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania?
5. Czy osoby nadzorujące przebieg egzaminu były pomocne?
6. Czy instrukcje były zrozumiałe?
7. Czy miejsce, w którym przeprowadzono egzamin, było odpowiednie?
8. Czy tekst zawierał jakieś błędy gramatyczne lub/i pisowni?

Średnie wyniki odpowiedzi na poszczególne pytania ankiety dotyczącej oceny sprawdzianu pisemnego, dokonanej anonimowo przez kandydatów, przedstawia tabela 5.

Tabela 5	Średnie wyniki oceny egzaminu, dokonanej anonimowo przez zdających sprawdzian pisemny w latach 1997-2003 (zakres od 1 do 5)

Pierwszy „egzamin europejski” z urologii - egzamin EBU odbył się w Polsce 29 listopada 1997 roku. Na podstawie kolejnych jego edycji przeprowadzonych w Polsce można stwierdzić, że wprowadzenie go i uznanie za egzamin obowiązkowy w dziedzinie urologii było korzystnym posunięciem. Jednoznacznie określone kryteria, jednakowe dla wszystkich zdających egzaminu, powodują, ze jest on rzetelną i sprawiedliwą formą sprawdzania wiedzy zdających.

Egzamin specjalizacyjny z urologii jest przedsięwzięciem kosztownym. Zestawienie kosztów ponoszonych przez PTU na rzecz EBU za udostępnienie tego egzaminu oraz wydatków ze strony PTU i CMKP na przeprowadzenie tego egzaminu oraz ocenę relacji między kosztami egzaminu i jego wynikami przedstawimy w innym opracowaniu. Przygotowanie i zorganizowanie polskiej edycji egzaminu EBU wymaga bardzo wiele pracy. Większość zadań logistycznych wykonuje Pani Iwona Sribniak, pracująca z pełnym poświęceniem na rzecz PTU, oraz zespół administracji PTU, przez nia kierowany. Po ośmiu latach od wprowadzenia egzaminu EBU w Polsce można mieć pewność, że udostępnienie go adeptom urologii w naszym kraju przyczyniło się do podniesienia poziomu wykształcenia młodego pokolenia urologów i udowodniło, że pod względem przygotowania do egzaminu są oni w stanie nie tylko dorównać kolegom z krajów Europy Zachodniej, ale nawet ich przewyższyć (patrz wyniki sprawdzianu pisemnego w 2003 roku).

Niniejszy artykuł został przygotowany dzięki pomocy Pani Iwony Sribniak, kierowniczki Biura Kongresowego PTU. Pani Iwonie Sribniak składam wyrazy uznania i wdzięczności za ogromną pracę, którą wykonuje na rzecz sprawnego przeprowadzania egzaminu EBU w Polsce. Bardzo wysokie oceny, które EBU Examination Committee wydaje Komitetowi Edukacji PTU za organizację egzaminu od 1997 roku, są wynikiem wysiłku i poświęcenia Pani Iwony Sribniak - dziękuję jej za to.
Andrzej Borówka