Przegląd Urologiczny 2010/4 (62) wersja do druku | skomentuj ten artykuł | szybkie odnośniki
 
strona główna > archiwum > Przegląd Urologiczny 2010/4 (62) > Operacja czy zabieg - dylemat semantyczny

Operacja czy zabieg - dylemat semantyczny

"Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa" J. Słowacki

Tworzenie pojęć jest podstawową funkcją ludzkiego postrzegania i myślenia, a ich użycie pozwala systematyzować naszą wiedzę o otaczającym świecie. Język medyczny posługuje się szeregiem wyrażeń, które ze względu na konieczność zapewnienia prawidłowej komunikacji w relacjach lekarz-chory oraz ujednolicenia nomenklatury naukowej powinny być w sposób prawidłowy zdefiniowane i stosowane zgodnie z ich znaczeniem. W celu realizacji powyższego postulatu definicje wyrażeń medycznych są umieszczone w ogólnie dostępnych słownikach i encyklopediach medycznych, aby ich użycie i interpretacja nie nasuwały wątpliwości semantycznych. Istnieją jednak słowa lub pojęcia, których stosowanie ma charakter zwyczajowy i nie do końca zgodny z ich leksykalną definicją, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i silnie zespolone znaczeniowo z kontekstem ich użycia. Inną grupą są wyrazy lub określenia zwane synonimami. Synonim (gr. synónymos = równoimienny) to wyraz równoważny znaczeniowo innemu lub na tyle zbliżony, że można nim zastąpić ten drugi w odpowiednim kontekście. W znaczeniu językowym i potocznej komunikacji międzyludzkiej kontekstem nazywamy zależność znaczenia treści jakiegoś fragmentu tekstu, wypowiedzi lub słowa od treści i znaczeń słów ją poprzedzających bądź po nich następujących. Podane tutaj definicje mają znaczenie dla zrozumienia i interpretacji dalszych rozważań.

W języku medycznym często stosuje się pojęcia "operacja" i "zabieg". Zastanówmy się nad ich znaczeniem na podstawie kilku różnych źródeł. Słowo "operacja" wywodzi się z języka łacińskiego (operatio), w którym oznacza "działanie, pracę" [1]. Co ciekawe, od tego samego słowa wywodzi się "opera". W swoim znaczeniu rozumianym współcześnie zostało użyte po raz pierwszy już w 1597 roku [2]. Wielki słownik medyczny jako definicję podaje "działanie lekarskie polegające na dokonaniu rękoczynu lub serii rękoczynów z użyciem lub bez użycia narzędzi chirurgicznych w celu leczenia choroby" [3]. Według tego samego źródła synomimem operacji jest "zabieg chirugiczny". Z kolei Wielka encyklopedia PWN określa operację jako pojęcie medyczne oznaczające "wszelkiego rodzaju czynności chirurgiczne, diagnostyczne lub lecznicze połączone z naruszeniem ciągłości powłok i/lub otwarciem jam ciała, wykonywane na tkankach i narządach, których celem jest usunięcie zmienionych chorobowo tkanek i/lub narządów bądź zniesienie objawów i dolegliwości" [4]. I tutaj również jako synonimy pojawiają się pojęcia "zabieg operacyjny" lub "zabieg chirurgiczny". Należy zwrócić uwagę na fragment powyższego hasła warunkujący spełnienie definicji "operacji" od naruszenia ciągłości powłoki/lub otwarcia jam ciała. Budzi to pewne zastrzeżenia, ponieważ zgodnie z tym operacje endoskopowe przez naturalne otwory ciała, mimo iż czasami bardzo rozległe i połączone z usuwaniem chorobowo zmienionych tkanek i/lub narządów, nie mogą być nazywane ani "operacjami", ani "zabiegami chirurgicznymi". Encyklopedia została wydana w 2003 roku, a endoskopia zarówno na świecie, jak i w Polsce jest szeroko stosowana przynajmniej od 30 lat.

W szerokim haśle "operacja" pojawia się również inne ciekawe zastrzeżenie. Otóż według tego źródła "operację wykonuje co najmniej 2 chirurgów z instrumentariuszką, z pomocą anestezjologa, który dokonuje znieczulenia". Zdaniem autora tego hasła "przeprowadza się ją [operację] na sali operacyjnej znajdującej się w obrębie bloku operacyjnego; jedynie małe zabiegi ambulatoryjne mogą być wykonywane przez jednego chirurga w asyście pielęgniarki". Widać więc, że w celu odróżnienia operacji od zabiegu zastosowano tutaj kryterium liczby uczestniczących w procedurze lekarzy oraz miejsca jej wykonania. Jak w takim razie nazwać, operacją czy zabiegiem, wykonywanie samodzielnie przez jednego lekarza, np. okulistę, ginekologa, urologa lub laryngologa, ale w asyście pielęgniarki i w obecności anestezjologa, na bloku operacyjnym czynności diagnostyczno-leczniczych? W powyżej, przykładowo wymienionych specjalnościach często operacje wykonuje się jednoosobowo, więc albo nie spełniają one przytoczonej definicji, albo ta jest niezbyt precyzyjna. Podobne kryteria stosuje autor hasła w Encyklopedii dla pielęgniarek [5]. Jego zdaniem "operację wykonuje operator, specjalista w danej dziedzinie, z zespołem operacyjnym, w skład którego wchodzi anestezjolog, 1-2 lekarzy asystujących, 1-2 instrumentariuszki", a wykonuje się ją "w odpowiednio przygotowanej sali operacyjnej". Również to źródło stosuje do opisu operacji wyrażenie "zabieg chirurgiczny".

Słownik współczesnego języka polskiego (wyd. 2000) przynosi kolejną definicję, co dziwne znacznie różniącą się od wyżej przytoczonych [6]. Operacja według autorów to "poważny zabieg chirurgiczny, wykonywany najczęściej przez zespół lekarzy i pielęgniarek, np. w celu usunięcia chorej tkanki lub narządu, dokonania przeszczepu itp., zwykle połączony z koniecznością przecięcia skóry i innych tkanek". W tej definicji wyrażenie "zabieg" zostało użyte jedynie w celu wskazania innego wyrażenia mającego to samo znaczenie. Jest to zgodne z leksykalną metodą tworzenia definicji, nosi jednocześnie znamiona synonimu z "operacją". W porównaniu z poprzednio przytoczonym hasłem zrezygnowano z kryterium liczby lekarzy i miejsca wykonywania czynności chirurgicznej. Pojawia się za to tutaj przymiotnik "poważny" mający podkreślić wagę, znaczenie czy rozległość zabiegu nazywanego "operacją". Należałoby sobie czy lepiej autorowi hasła zadać nasuwające się pytanie, co jest operacją "poważną", a co "niepoważną" jako jej formą przeciwstawną? Mimo tego zastrzeżenia wydaje się, że dodanie określenia "poważny" wychodzi naprzeciw powszechnie odczuwanej w społeczeństwie różnicy w rozważanych pojęciach. W swojej blisko dwudziestoletniej pracy w charakterze "zabiegowca" często spotykałem się z zadawanym przez chorych lub ich rodziny pytaniem: Czy to będzie operacja, czy zabieg? W powszechnym mniemaniu "zabieg" jest postępowaniem lekarskim o znacznie mniejszej wadze i rozległości, a więc w domyśle i przeświadczeniu o znacznie mniejszym potencjalnym wpływie na późniejsze funkcjonowanie chorego. Podświadomie również przyjmowana jest wiara, że zabieg nie niesie ze sobą ryzyka niepowodzenia lub poważnych powikłań. Użycie tego sformułowania niejako automatycznie rodzi przekonanie i wiarę w szybkie rozwiązanie problemu zdrowotnego. Z kolei użycie przez lekarza słowa "operacja" rzeczywiście wiąże się, zgodnie z powyższą definicją, z koniecznością wykonania "poważnego zabiegu", zwykle (ale nie zawsze) faktycznie wymagającego "przecięcia skóry i innych tkanek". W potocznym rozumieniu tego słowa operacja, w przeciwieństwie do zabiegu, wymaga zastosowania znieczulenia, zwykle ogólnego pod postacią "narkozy". Innym szeroko stosowanym kryterium jest czas hospitalizacji. Od wielu lat wykonuję operacje metodą laparoskopową i mimo iż często są to rozległe zabiegi onkologiczne, to krótki, zwykle 2-3-dniowy pobyt w szpitalu klasyfikuje je w ogólnym, społecznym pojęciu raczej jako zabiegi niż operacje.

Rycina 1
 

W encyklopedii internetowej Wikipedia odnajdujemy następujące definicje obu pojęć: Operacja, zabieg operacyjny, zabieg chirurgiczny - to wszelkiego rodzaju zabiegi na narządach i tkankach ciała służące poprawie stanu zdrowia i samopoczucia chorego bądź postępowanie diagnostyczne przeprowadzane w taki sposób. Operacje są przeprowadzane przez operatora - lekarza, najczęściej chirurga lub innego o specjalności zabiegowej. W bardzo niewielu przypadkach asystuje mu jedynie pielęgniarka, częściej w operacji uczestniczy jeszcze jeden lub więcej lekarzy - asystentów. W operacjach, ze względu na konieczność znieczulenia pacjenta, uczestniczy także anestezjolog. Zabiegi chirurgiczne powinny być przeprowadzane w wydzielonych pomieszczeniach zapewniających aseptykę, czyli w salach operacyjnych. Mniejsze zabiegi chirurgiczne przeprowadza się także w odpowiednich salach opatrunkowych czy pokojach zabiegowych, a nawet poza szpitalem [7]. Zabieg to rodzaj czynności medycznej służącej diagnozowaniu, profilaktyce, a przede wszystkim leczeniu pacjenta. Czynność taka może być wykonywana zarówno ręcznie, jak i przy pomocy skomplikowanej aparatury medycznej i narzędzi. Co ważne, według tej definicji zabiegiem są zarówno: dezynfekcja otarcia naskórka, prosta iniekcja lub zimny okład, jak i transplantacja serca czy założenie implantu słuchowego. Jak widać, jest to zakres bardzo szeroki, z tego powodu zabiegi wykonują nie tylko lekarze, ale także, w zależności od charakteru zabiegu, inny personel (w szczególności pielęgniarski). Umiejętność przeprowadzania różnych zabiegów jest nieodzowna u lekarzy wszystkich specjalności (nawet tak "niezabiegowych" jak radiologia), choć oczywiście w różnym stopniu. Zabiegi w zależności od ich charakteru mogą wymagać różnorodnego sprzętu i kwalifikacji od wykonującego zabieg, a także odpowiednich pomieszczeń. Niektóre zabiegi trzeba wykonywać w warunkach zbliżonych do aseptycznych na sali operacyjnej, inne w tzw. gabinetach zabiegowych, należących do oddziałów szpitalnych. Mniej skomplikowane zabiegi można wykonać przy łóżku chorego, w ambulatorium, a nawet w domu pacjenta. Szczególnym rodzajem zabiegu jest operacja - inaczej zabieg chirurgiczny [8].

Wikipedia cechuje się największą elastycznością w definiowaniu rozpatrywanych pojęć w odniesieniu do kryteriów stosowanych w uprzednio przytaczanych źródłach. Na podkreślenie zasługuje ostatnie zdanie definicji zabiegu, która rozróżnia "zabieg" od "operacji", nazywając ją jednak "zabiegiem chirurgicznym" i nie stosując jednocześnie żadnych szczególnych dla niej wyróżników. Wydaje się, że użyte tutaj stwierdzenie, iż operacja jest szczególnym rodzajem zabiegu, wynika z przytoczonych wyżej osobistych obserwacji dotyczących potocznego znaczenia tego pojęcia. Należy pamiętać, że Wikipedia jest redagowana przez olbrzymią społeczność internetową bez instytucjonalnego udziału językoznawców czy autorytetów naukowych.

Należy zwrócić uwagę, że wyrażenie "zabieg operacyjny" uważane jest za tzw. pleonazm (z gr. pleonasmos = nadmiar). Jest to rodzaj błędu logiczno-językowego polegającego na zastosowaniu w obu częściach wypowiedzi tych samych treści. Typowymi przykładami pleonazmów są takie wyrażenia, jak: "masło maślane", "schodzić w dół", "fakty autentyczne" czy "okres czasu". Prawidłowe natomiast pod względem językowym są wyrażenia "zabieg chirurgiczny" lub "operacja chirurgiczna". Stosując je jednak w tekstach medycznych, możemy narazić się na zarzut niepotrzebnego nadmiaru słów (redundacji), gdyż w kontekście lekarskim oba te wyrażenia mają jednoznaczną wymowę i niepotrzebne jest, bez wyraźnej potrzeby służącej celowemu rozróżnieniu, dodawanie określenia "chirurgiczny" [9].

Ciekawe obserwacje przynosi porównanie definicji słowa "operacja" w różnych wersjach językowych Wikipedii. Według wersji niemieckiej operacja jest zabiegiem instrumentalnym wykonywanym na lub w ciele pacjenta w celu terapeutycznym bądź, rzadziej, diagnostycznym ("ein instrumenteller Eingriffamoderim Körpereines Patienten zum Zwecke der Therapie, seltenerauchder Diagnostik"). Zastosowane tutaj słowo Eingriff ma kilka znaczeń, m.in. ingerencja, naruszenie lub zabieg. A więc język niemiecki traktuje problem znaczenia obu wyrazów podobnie jak język polski.

Wersja francuska przynosi określenie "czynności medycznej" dla określenia operacji chirurgicznej, która najczęściej polega na "usunięciu chorej tkanki lub organu poprzez nacięcie skóry znieczulonego pacjenta w warunkach sterylnych" ("une Operation chirurgicale est un acte medical qui consiste le plus souvent á extraire une structure ou á atteindre un organe á traiter aprés incisión sur un patient anesthésié en milieu stérile").

Najbardziej zwięzła jest wersja angielska, która po wpisaniu hasła "operacja" przekierowuje na stronę z rozbudowanym tekstem na te-mat chirurgii. W nim znajdujemy ustęp, który mówi: Akt wykonywania czynności chirurgicznej może być nazywany procedurą chirurgiczną lub operacją ("An act of performing surgery may be called a surgical procedurę, Operation, or simply surgery"). I znowu, w ko-lejnym języku operacja jest opisywana za pomocą słowa, którego najbliższym tłumaczeniem w kontekście medycznym jest "zabieg" (procedura). Podobnie jest również w języku włoskim, w którym synonimem operacji (operazio) jest słowo intervento oznaczające zarówno interwencję, jak i zabieg.

Powyższe rozważania na temat ewentualnych różnic semantycznych w słowach "operacja" i zabieg" skłaniają do sformułowania kilku wniosków:

  • Zarówno język polski, jak i inne języki stosują w kontekście medycznym oba wyrażenia w sposób zamienny. Używane w publikacjach leksykalnych definicje słowa "operacja" w różny sposób definiują jego znaczenie, jednak zwykle do jego opisu znaczeniowego stosowane jest jako synonim słowo "zabieg" lub "zabieg chirurgiczny". Wymienne stosowanie tych określeń zarówno w mowie, jak i w tekstach jest więc z językowego punktu widzenia prawidłowe.
  • Stosując dla zobrazowania matematyczną teorię zbiorów można powiedzieć na podstawie analizy dostępnych źródeł, że pojęcie "operacje" jest podzbiorem "zabiegów" rozumianych jako wszelkiego rodzaju czynności lekarskie i/lub pielęgniarskie, zarówno diagnostyczne, jak i lecznicze, higieniczne, rehabilitacyjne itp. "Operacja" jest wyrażeniem zarezerwowanym dla procedur chirurgicznych, zawsze wykonywanych przez lekarza, choć niekoniecznie chirurga. Taka interpretacja znaczenia obu wyrazów przybliża nas do potocznego ich rozumienia.
  • W mowie potocznej bowiem "operacja" jest pojęciem oznaczającym "poważny zabieg chirurgiczny" z naruszeniem ciągłości powłok, ryzykiem potencjalnych powikłań i niepożądanych następstw. Słowo "zabieg" rozumiane jest jako postępowanie lekarskie o mniejszym ciężarze gatunkowym, mniejszym znaczeniu i wpływie na przyszłe losy chorego. W tym kontekście wydaje się celowe dokładne definiowanietych pojęć w rozmowach z chorymi lub ich rodzinami dla uniknięcia nieporozumień i w celu udzielenia pełnej informacji o planowanym leczeniu oraz jego następstwach.
  • Stosowanie wyrażenia "zabieg operacyjny" jest nieprawidłowe pod względem językowym. W piśmiennictwie medycznym unikać należy używania zwrotów "zabieg chirurgiczny" i "operacja chirurgiczna", które - choć poprawne językowo - prowadzą do niepotrzebnego przeładowania słownego tekstu.

dr hab. n. med. Marcin Słojewski
Katedra i Klinika Urologii i Onkologii Urologicznej
Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
kierownik kliniki: prof. dr hab. n. med. Andrzej Sikorski

Piśmiennictwo:

  1. Dąbrowska B.: Podręczny słownik medyczny łacińsko-polski i polsko-łaciński. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005, wyd. 2.
  2. Pepper OHP: Medical etymology. The history of medical terms for students of medicine, dentistry and nursing. W.B. Saunders, Philadelphia, London, 1949, p. 147.
  3. Dąbrowska B. Podręczny słownik medyczny łacińsko-polski i polsko-łaciński. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005, wyd. 2.
  4. Pepper O.H.P.: Medical etymology. The history of medical terms for students of medicine, dentistry and nursing. W. B. Saunders, Philadelphia, London, 1949, p. 147.
  5. Wielki Słownik Medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996, s. 918.
  6. Wielka Encyklopedia PWN, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa, 2003, t.19, s. 508.
  7. Encyklopedia dla pielęgniarek. Bogusz J. (red.), wyd. 3, PZWL, Warszawa 1987, s. 330.
  8. Słownik Współczesnego Języka Polskiego, Wydawnictwo SMS, Kraków 2000, s.225 i 316.
  9. http://pl.wikipedia.org/wiki/Operacja_(medycyna).
  10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Zabieg.
  11. http://lpj.pl/index.php?op=31&id=25