Opracowano na podstawie: "Non-oncological and non-infectious diseases of the penis (penile lesions)". F. van Dijk, H.B. Thio, H.A.M. Neumann. EAU-EBU Update Series 2006; 4 (1): 13-18.

Choroby skóry męskich narządów płciowych można podzielić ze względu na etiologię na trzy grupy: nowotworowe (onkologiczne), zakaźne i zapalne. W artykule opisano najczęściej obserwowane dermatozy zapalne, które mogą być zlokalizowane na skórze prącia (łuszczyca, liszaj płaski, liszaj twardzinowy, liszaj zwykły przewlekły, wyprysk - np. kontaktowy alergiczny, atopowy, łojotokowy, z podrażnienia, plazmatyczno-komórkowe zapalenie Zoona, rumień trwały, bielactwo).

Uważa się, że główną rolę w patogenezie wymienionych chorób odgrywają limocyty T, jednak mechanizm ich aktywacji nie jest całkowicie wyjaśniony.

Łuszczyca zwykła (psoriasis vulgaris)

Łuszczyca jest najczęstszą zapalną chorobą dotyczącą narządów płciowych. Choroba dotyczy 1-3% populacji, dziedziczy się w sposób dominujący ze zmienną penetracją. Cechuje się przewlekłym, nawrotowym przebiegiem z okresami zaostrzeń i remisji. Rzadko skóra prącia jest jedyną lokalizacją schorzenia.
Obraz kliniczny: Wykwity pod postacią żywoczerwonych, dobrze odgraniczonych, lekko uniesionych grudek i blaszek łuszczycowych z delikatnym złuszczaniem na powierzchni (mniejszym niż w innych miejscach ciała). Zmiany mogą pojawiać się po urazie (objaw Kśbnera). Może im towarzyszyć świąd.
Zmianom na skórze prącia mogą towarzyszyć żywoczerwone blaszki bez charakterystycznego złuszczania, zlokalizowane w pachwinach i w szparze międzypośladkowej, zwane "łuszczycą odwróconą". Podobne zmiany mogą być zlokalizowane pod pachami i w innych okolicach, w których dochodzi do wyprzeń.
U nieobrzezanych mężczyzn pod napletkiem i na bliższej części żołędzi można stwierdzić dobrze odgraniczone niezłuszczające się blaszki, natomiast u mężczyzn obrzezanych obserwuje się czerwone, złuszczające się blaszki na żołędzi i w rowku zażołędnym. Czasami zmiany łuszczycowe mogą ulegać nadkażeniom grzybiczym. Jedynym właściwym testem diagnostycznym jest biopsja, która często nie jest konieczna z powodu obecności typowych, patognomonicznych blaszek łuszczycowych w innych okolicach ciała.
Leczenie:

• Preparaty kortykosteroidowe średnio lub silnie działające, np. acetonid triamcinolonu 0,1% lub dwupropionian betametazonu 0,1% maść; używane w leczeniu przerywanym (np. 4 dni aplikacji leku i 3 dni bez aplikacji).
• Pochodne witaminy D3 (kalcytriolu) 2 x dziennie.
• W przypadku nadkażenia grzybiczego stosuje się miejscowo preparaty przeciwgrzybicze, np. ketokonazol.

Liszaj płaski (lichen planus)

Liszaj płaski jest przewlekłą, niezakaźną chorobą zapalną skóry i błon śluzowych, cechującą się znacznym świądem. Główny wykwit znika w ciągu roku u 68% chorych, ale nawraca u połowy chorych. U 25% chorych zajęta jest okolica narządów płciowych - najczęściej żołądź prącia, która może być zajęta we wstępnej fazie choroby lub stanowić jej jedyną lokalizację. Wyróżnia się kilka postaci liszaja płaskiego, m.in. postać nadżerkową, która również może dotyczyć skóry i błon śluzowych narządów płciowych.
Obraz kliniczny: Wykwity występują pod postacią małych, wielokształtnych, płaskich grudek koloru fiołkowego o gładkiej powierzchni z tendencją do zlewania. Zmiany mogą szerzyć się obwodowo i zanikać w obszarze centralnym. Te typowe grudki mogą być zlokalizowane na szwie moszny, natomiast na żołędzi często obserwuje się wykwity obrączkowate. Objawem patognomonicznym jest obecność tzw. siateczki Wickhama - delikatne, białe linie będące lokalnymi zgrubieniami warstwy ziarnistej naskórka. Dokładniejszym badaniem jest posmarowanie zmian małą ilością oleju w celu uwidocznienia siateczki Wickhama. Charakterystycznym objawem choroby jest intensywny świąd, któremu może towarzyszyć uczucie pieczenia. Tak jak w łuszczycy, obserwuje się dodatni objaw Koebnera. Często obserwowanym objawem po ustąpieniu zmian chorobowych jest hiperpigmentacja pozapalna. Diagnostyka choroby jest łatwiejsza w przypadku obecności grudek w typowych lokalizacjach - nadgarstki, okolice kostek oraz błona śluzowa jamy ustnej (białe, drzewkowate zmętnienia). Rozpoznanie potwierdza jedynie badanie histopatologiczne.
Leczenie:

• Preparaty kortykosteroidowe średnio silnie działające, np. acetonid triamcinolonu 0,1% (miejscowo).
• W przypadku nasilonej hiperkeratozy można zastosować preparaty steroidowe pod okluzją.

Liszaj twardzinowy (lichen sclerosus)

Jest rzadką, przewlekłą chorobą skóry i błon śluzowych o nieznanej etiologii. W obrębie narządów płciowych występuje 10 x częściej u kobiet niż u mężczyzn. Liszaj twardzinowy skóry prącia występuje najczęściej u mężczyzn nieobrzezanych, w średnim wieku. Zmiany pojawiają się najczęściej na żołędzi prącia, często rozszerzają się na wewnętrzną blaszkę napletka.
Obraz kliniczny: Wykwity pierwotne to białe, wielokształtne, płaskie grudki, które z czasem przechodzą w kremowe, atroficzne i sklerotyczne blaszki. Często obserwuje się pęknięcia, pęcherze krwotoczne, nadżerki i owrzodzenia. Choroba może być bezobjawowa, ale często objawia się świądem, pieczeniem, krwawieniem, zwężeniem strumienia moczu i dyskomfortem przy oddawaniu moczu. Charakterystyczny jest postępujący proces twardzinowy powodujący występowanie białych atroficznych zmian na żołędzi albo napletku. Często obserwuje się wtórną stulejkę wymagającą obrzezania. W przebiegu choroby może wystąpić załupek, zwężenie ujścia zewnętrznego cewki moczowej i zatrzymanie moczu.
Rozpoznanie ustala się na podstawie badania histopatologicznego. Należy pamiętać, że wykwity mogą przekształcić się w zmiany nowotworowe, dlatego konieczna jest długotrwała obserwacja chorego.
Leczenie:

• Preparaty kortykosteroidowe silnie działające (np. propionian clobetazolu 0,05%).
• Często konieczne jest obrzezanie.
• W ciężkich przypadkach leczenie immunosupresyjne - cyklosporyna 5 mg/kg przez 2 miesiące.

Wyprysk (eczema)

1. Atopowe zapalenie skóry - AZS (atopic dermatitis)
Przewlekła dermatoza świądowa rozpoczynająca się zazwyczaj w dzieciństwie, przebiegająca z okresami remisji i zaostrzeń. Czasem pojawia się w starszym wieku ("late onset atopic dermatitis"). Mimo że AZS jest najczęstszą postacią wyprysku endogennego, na ogół nie dochodzi do zmian w obrębie narządów płciowych, stwierdza się natomiast zmiany wtórne pod postacią przeczosów spowodowanych drapaniem. Najważniejszymi kryteriami diagnostycznymi są: świąd, typowa morfologia i lokalizacja zmian (zgięcia stawowe) oraz wywiad atopowy. U większości chorych obserwuje się podwyższenie stężenia IgE w surowicy.

2. Wyprysk kontaktowy alergiczny (contact allergic eczema)
Obraz kliniczny: Ograniczony obrzęk, rumień i złuszczanie. Istnieje wiele czynników wywołujących wyprysk kontaktowy alergiczny w tej lokalizacji, np. leki, prezerwatywy. Rozpoznanie można ustalić na podstawie testów naskórkowych.

3. Wyprysk z podrażnienia (orthśrgic contact eczema)
Czynnikami wywołującymi są np. nadmierne kąpiele z użyciem podrażniających środków myjących, czynniki mechaniczne, kosmetyki, konserwanty, środki antyseptyczne.
Obraz kliniczny: Wykwity rumieniowe, czasem sączące, strupy. Gdy narażenie na czynnik wywołujący jest przedłużone lub nawracające, obserwuje się lichenizację oraz hiperkeratozę. Występowanie zmian atopowych w wywiadzie stwarza zwiększone ryzyko rozwoju wyprysku z podrażnienia na mosznie, objawiającego się rumieniem i lichenifikacją.
Leczenie:

• Odstawienie środków drażniących.
• Miejscowo preparaty kortykosteroidowe średnio silnie działające (np. acetonid triamcinolonu 0,1%) przez kilka dni.
• W ciężkich przypadkach - krótkie leczenie steroidami stosowanymi ogólnie.
• W przypadku zmian sączących - preparaty steroidowe z dodatkiem cynku.
• W przypadku świądu - preparaty antyhistaminowe.

4. Asteatotic eczema
Przyczyną wyprysku jest odwodnienie skóry. Zmiany chorobowe występują najczęściej u osób starszych, w środowisku dobrze ucieplonym i mało wilgotnym.
Obraz kliniczny: Uporczywy świąd, zmuszający do drapania prowadz ącego do wtórnego zliszajcowacenia (impetiginizacja).

5. Liszaj zwykły przewlekły (lichen simplex chronicus)
Schorzenie to bardzo często występuje w okolicy genitalnej. U mężczyzn częściej dotyczy skóry moszny niż prącia.
Obraz kliniczny: Choroba często występuje pod postacią ograniczonego neurodermitis i zmian wypryskowych, które powstają w wyniku drapania. Często obserwuje się współistnienie zaburzeń seksualnych.
Leczenie:

• Wyjaśnienie choremu konieczności zaprzestania drapania.
• Miejscowo stosuje się kortykosteroidy o średniej sile działania.

6. Łojotokowe zapalenie skóry (seborrhoic eczema)
Przewlekła, nawrotowa choroba zapalna. Duże znaczenie etiologiczne ma zakażenie drożdżakiem lipofilnym Pityrosporum ovale oraz czynniki genetyczne i środowiskowe.
Obraz kliniczny: Czerwone łuszczące się plamy na żołędzi prącia.
Leczenie:

• Miejscowo: preparaty przeciwgrzybicze, np. ketokonazol.

Zapalenie żołędzi Zoona (balanitis of Zoon)

Łagodne przewlekłe zapalenia żołędzi prącia o nieznanej etiologii, występuj ące często u nieobrzezanych mężczyzn w średnim wieku. W etiopatogenezie choroby uwzględnia się wpływ wilgoci oraz ocierania skóry prącia. U ponad 50% chorych występują nacieki z komórek plazmatycznych.
Obraz kliniczny: Pojedyncza, czerwono-brązowa plama o wilgotnej powierzchni, umiejscowiona na żołędzi prącia lub napletku. Charakterystyczny jest obraz "pieprzu kajeńskiego" - z drobnymi czerwonymi kropkami. Należy różnicować z erytroplazją Queyrata (rak kolczystokomórkowy in situ). Rozstrzyga biopsja.
Leczenie:

• Obrzezanie.
• W przypadku mniej nasilonych zmian miejscowo preparaty kortykosteroidowe o średniej sile działania, np. 0,1% acetonid triamcinolonu.
• Zmiany oporne można leczyć za pomocą lasera CO2.

Rumień trwały (fixed drug eruption)

Należy do reakcji polekowych.
Obraz kliniczny: Nagłe wystąpienie pojedynczej lub mnogich, dobrze odgraniczonych, okrągłych rumieniowo-obrzękowych blaszek na skórze dystalnej części trzonu prącia oraz żołędzi. Charakterystyczny jest nawrót zmian chorobowych w tej samej lokalizacji w przypadku zastosowania określonego leku (najczęściej z grupy barbituranów, salicylanów, tetracyklin). Zmianom skórnym może towarzyszyć ból, swędzenie. Niekiedy przekształcają się w zmiany pęcherzowe. Wielokrotne nawroty zmian mogą pozostawić przebarwienia pozapalne. Należy różnicować z opryszczką narządów płciowych. Badaniem diagnostycznym jest badanie histopatologiczne. Chorobę trudno jest rozpoznać z uwagi na podobieństwo do wyprysku i zapalenia żołędzi Zoona.
Leczenie:

• Zakaz stosowania leku wywołującego zmiany.

Bielactwo (vitiligo)

Występuje u 2% populacji. Charakteryzuje się utratą funkcji melanocytów (hipoteza dotycząca etiologii autoimmunologicznej).
Obraz kliniczny: Bezobjawowe, odbarwione palmy w różnych okolicach skóry, w tym także narządów płciowych. Nie obserwuje się atrofii skóry.
Leczenie: Często mało skuteczne. Ostatnio duże nadzieje pokłada się w miejscowym stosowaniu takrolimus 0,1%.

Grudki perliste prącia (pearly penile papules)

Grudki perliste prącia są bardzo powszechną dermatozą będącą całkowicie łagodnym i fizjologicznym zjawiskiem.
Obraz kliniczny: Skupiska małych, perłowo białych grudek na bliższej części żołędzi oraz w rowku zażołędnym, niekiedy imitują kłykciny kończyste. Nie wymagają leczenia.